كتێبی (برایم ئەحمەد و ستراتیژییەتی دەق)ی پرۆفیسۆر زاهیر لەتیف كەریم

د. ژینۆ عەبدوڵڵا

هەموو ئاگاداری ئەو راستییەین كە برایم ئەحمەد هەڵگری چەندین پەیام و كارنامەی سیاسی و فیكری و ئەدەبی و شیعرییە. هەمووشیانی لە بازنەی كوردایەتیدا كۆكردۆتەوە. لەلایەكی تریشەوە هەموویانی لەپێناو گۆڕینی ئاڕاستەی بیركردنەوەكانی تاك و كۆمەڵگا، بە تایبەتی لە زەمەنە تاریكەكانی ژیانی هاوچەرخی كوردیدا بەکارهێناوە. ئەم كتێبە (برایم ئەحمەد و ستراتیژییەتی دەق) لە نووسینی ئەكادیمی و رەخنەگر پ. د. زاهیر لەتیف كەریم، هەوڵێكە بۆ دەرخستنی زانیارییە شاراوە و پێویستییەكانی ئەو زەمەنە، ئەویش لە رێگەی دەقە شیعرییەكانی شاعیر و ئەو رێبازە رەخنەییەی كە لە كتێبەكەدا بەكارهاتووە. بەمەش پێناسەكەمان بۆ ئەم كتێبە پشت بە ناوەڕۆكی ناونیشانەكان دەبەستێت كە لە كتێبەكەدا بە هەشت بەش هاتووە وەك:

یەکەم: فەرهەنگی شیعری

 لەم لێكۆڵینەوەیەدا فەرهەنگ دوور دەكەوێتەوە لە پێكهاتە زمانییەكان و لە جیاتی ئەمە، دەچێتە نێو ئامادەبوونی مانا جۆرا و جۆرەكانەوە، ئەمەش بە یارمەتی:
 ئەلف: شێوازە ئامارییەكانی وشە و بڕگە و دووبارەبوونەوەیان كە دواتر هەڵسەنگاندنێك لە كەسێتی و شوناسی شاعیر نیشان دەدات.
ب: جەمسەری چەندێتی و چۆنێیەتی وشە و بڕگەكان.
ج: دراوسێیەتی نێوان فەرهەنگی زمانی و بنەما سیمانتیكەكانی وشە و بڕگەكان.

دووەم:  رەهەندە زەمەنییەكان

 لەم لێكۆڵینەوەیەدا نووسەر جەختی لەسەر دامەزراندنە زەمەنییەكان دەكات كە هۆكار و بزوێنەری بابەتەكانە بە جیاوازی زەمەنەكان وەك:
ئەلف: زەمەنی فینۆمینیا كە مەرج نیە لە واقیعدا روویان دابێت، بەڵام لە هەمان كاتیشدا بابەتەكانی نامۆ نین بە تاك و كۆمەڵگا.
ب: زەمەنی ئینترۆپۆڵۆژیا كە هەستەكان سەرچاوەیەكی هەرە گرنگی زانیارییەكانە، وەك ئەوەی هەستەكان رۆڵی عەقڵەكان ببینێت.
ج: زەمەنی زمانی كە ئەزموونی تاكەكان لە رێگەی زمانەوە بە دەردەكەوێت و دواتر ئەو ئەزموونە لە بازنەیەكی دیاریكراوی جێگەیی دەگوێزرێتەوە بۆ بازنەیەكی فراوانتر و بەمەش زۆرینە زیاتر سوود لەو ئەزموونە وەردەگرن.
د: زەمەنی دەقاودەق بەوەی رووداوەكان مانای زەمەنەكان دەخوڵقێنن.
هـ: زەمەنی گێڕانەوە كە پشت بە زەمەنی لۆژیك و ئەندازەییە زەمەنییەكان دەبەستێت، واتە گەڕانەوە بۆ زەمەنی مێژوویی و فیزیكی و واقیعی بابەتەكان.

سێیەم:  شیعرییەت و سیاسەت

 لەم لێكۆڵینەوەیەدا نووسەر جەخت لەسەر دوو پەیوەندیی سەرەكی دەكات كە رەخنەگر تۆدۆرۆڤ پێشتر كاری لەسەر كردوون، ئەوانیش، یەكەم: پەیوەندیی ئامادەیی لە نێو پێكهاتە كتوپڕییەكاندا كە دواتر دەبنە رووداوێكی مێژووی كاریگەر بۆ زەمەنەكان. دووهەم: پەیوەندیی نائامادەیی لە نێو پێكهاتە ونبووەكاندا یان لەیادچووەكاندا. ئەم دوو پەیوەندییە هۆكارن بۆ خوڵقاندنی پێكهاتە سەرچاوەیی و دەقاودەقی و میتریاڵی و بونیادی و زەمەنییەكان.

چوارەم: سیمانتیكای پەیوەستێتی

 لەم لێكۆڵینەوەیەدا نووسەر ئاماژەی بە دوو جۆر لە كەسێتی كردووە. یەكەمیان: كەسێتی داخراو كە برایم ئەحمەد گەلێك دوورە لەم كەسێتییەوە، بەو پێیەی ئەم كەسێتییە تەنها باوەڕیان بە خۆیانە وهیچ بایەخێك بە بەرامبەرەكان نادەن، تەنانەت گەر ڕاستیش بكەن. هەروەها ئەم كەسێتییە لەبنەڕەتدا لە جۆری شەرمنییە و هێزی جەربەزەیی تێیدا زۆر لاوازە. دووهەمیان: كە یەكدەگرێتەوە لەگەڵ كەسێتی برایم ئەحمەد بریتیە لە كەسێتی كراوە. ئەم كەسێتییە لەپێناو سەرخستنی ئامانجە پیرۆزەكان پشت بەسەرجەم خودەكان دەبەستێت. ئەم كەسێتییە لە دەرئەنجامی تیۆری تەقەلا و هەڵە دروست دەبێت. ئەم تیۆرەش لەسەر بنەمای هەستكردن و تێگەیشتنی شتەكان بونیاد دەنرێت كە خودێكی وەك برایم ئەحمەد دەرئەنجامی هەستكردن بە مەسەلە و شتە گرنگ وهەستیارەكان وهەروەها تێگەیشتنی بۆ ئەو مەسەلە و شتانە جووڵەیەك بە بابەت و بەرژەوەندییە ئایدیالیزمییەكانی خودە هاوشێوەكان دەدات. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە برایم ئەحمەد لە رێگەی كەسێتییەكەیەوە دەیەوێت ئاڕاستەی مەسەلە و خودەكان بگۆڕێت، ئەویش لەپێناو سڕینەوەی ئاسەواری گەندەڵییەكان كە جۆری یەكەمی كەسێتی (داخراوەیی) بەرپرسیاری سەرەكی ئەم گەندەڵییە. ئەم كردارەی برایم ئەحمەد گوشارێك دەخاتە سەر ئاستی بیركردنەوە و راڤەكردنی خوێنەری كورد تا دەربازیان بێت لە جۆری یەكەمی كەسێتی.

پێنجەم: سیمانتیكای ناونیشان

 لەم بەشەدا نووسەر بە پێی تیۆرە سیمۆڵۆژیاكان گرنگی تەواوی بە وردەكارییە شاراوەكانی ناونیشانی دەقەكانی برایم ئەحمەد داوە تەنانەت ئەو دەقەشی كە ناونیشانی نیە كە دەڵێت:
كوردی بێ كەس بەسیە هەستە و تێپەڕی هەنگامی شەو
رۆژی ئازادیت ببینە و تا نەمێنێ سامی شەو
خوێن بڕژە، لەش بنێژە، قەد مەچێژە تامی خەو
چونكە قوربانی ئەوێ، هەڵهاتنی رووی رۆژی نەو

نووسەر ناونیشانی دابەشكردووە بەسەر دوو كەرەستەدا. یەكەمیان: ناونیشان وەك كەرەستەیەكی كارنامەیی. لەم بەشەدا جەخت خراوەتە سەر كارنامە شیعرییەكان كە یاكۆپسن و تۆدۆرۆف كاریان لەسەری كردووە وەك كارنامەی هەڵچوونی و پێكاریگەربوون و سەرچاوەیی و میتازمان و سەرنجراكێشی و ئیستاتیكا. دووهەمیان: ناونیشان وەك كەرەستەیەكی گێڕانەوەگەری. نووسەر لەم بەشەدا ئاماژەی بە چەمكە گێڕانەوەییەكانی گریماس بەستووە كە بریتین لە ویستێتی و پەیوەندێتی و ململانێتی.
    ئەم كتێبە زۆر دوورە لە پیاهەڵدان، چونكە برایم ئەحمەد پێویستیی بە ستایش و پیاهەڵدان نییە

 شەشەم:  تیۆری زیرەكی ئارتیفیشاڵی

 نووسەر لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئاماژەی بەوە داوە كە بۆ یەكەمجار ئەم تیۆرە دەچێتە بواری ئەدەبەوە، چونكە تیورەكە لە بنەڕەتدا خۆی لە زانیارییە تەكنەڵۆژی و دەزگا سەربازی و بەرگرییەكاندا دەبینێتەوە كە كارەكە بە كەسانی شارەزا و پڕۆفیشناڵ دەچێت بەڕێوە نەك پێچەوانەكەی. تیۆرەكە پشتی بە دوو رێگە و سیستەم بەستووە. یەكەمیان: بە بەرنامەكردنی ئەو تاك و خودانەی كە لە بنچینەدا كەسانێكی سروشتی نین، بە تایبەتی لەڕووی بیركردنەوە و راڤەكردنەوە هەر وەك لە برایم ئەحمەدا بەرجەستە بووە. دووهەمیان: بە گەڕخستنی بەرنامەكانی ئەم جۆرە تاك و كەسانە وەك ئەوەی گەر كەسەكەش نەبوو ئەوا هاوشێوەكانی دەتوانن بەكاری كەسی یەكەم هەڵسن. پێناسەی تیۆرەكەش خۆی لەم دەستەواژانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:
آ: بریتییە لەو سیستەم و توخمانەی كە وەك مرۆڤ بیر دەكەنەوە.
ب: بریتییە لەو سیستەم و توخمانەی كە وەك مرۆڤ هەڵسوكەوت دەكەن.
ج: بریتییە لەو سیستەم و توخمانەی كە بە شێوەیەكی عەقڵانی بیر دەكەنەوە.
د: بریتییە لەو سیستەم و توخمانەی كە بە شێوەیەكی عەقڵانی هەڵسوكەوت دەكەن.

حەوتەم: ستراتیژییەتی دەق

لەم لێكۆینەوەیەدا، نووسەر جەخت لەسەر چەند تەوەرێك دەكات كە سەرجەمیان دەستنیشانی ستراتیژییەتی دەقەكانی برایم ئەحمەد دەكەن، ئەوانیش بریتین لە مەسەلە و دیدەیی و پرسیاركردن و ژیربێژی و پێشبینیكردن و شوناس. بۆ نموونە لە پرسیاركردنەكەدا نووسەر ئاماژە بەوە دەدات كە ئەم پرسیاركردنە جیاوازن لە پرسیار بەو پێیەی پرسیار خۆی لە پرسیارێكی دیاریكراوی سروشتیدا دەبینێتەوە، وەك ئەوەی پرسیاركەر بڵێت: كێ لە دەرگاكەی دا؟ پرسیارلێكراویش دەڵێت ئازاد. بەمەش كۆتایی بە ئەنجامی پرسیارەكە دێت، بەڵام لە پرسیاركردندا بابەتەكان بە كراوەیی دەمێننەوە وەك ئەوەی كە بلە دەڵێت: (نەورۆزی من). لێرەدا خوێنەر لەبەردەم چەند ئەگەرێكدا دەبێت، وەك ئەوەی بۆچی نەورۆز تەنها پەیوەستە بەخودی بكەرەوە؟ یان بۆچی نەورۆز تەنها گەمارۆی خودی بكەری داوە؟ ئەم پرسیارە لە چییەوە هاتووە؟ ئەی پێگەی خودەكانی تر لە كوێدایە! بەمەش نەورۆز دوو مانا لە خۆ دەگرێت. یەكەمیان: مانایەكی سروشتی وەك ئەوەی نەورۆز جەژنێكی ساڵانەی كوردە و هێمای جوانی و خۆشییە كە ئەم بۆچوونێكی سادەی تێكڕای خەڵكییە. دووهەمیان: مانایەكی ناسروشتی وەك ئەوەی نەورۆز هێمای شۆڕش و ئازادی و سەربەستی و گۆڕانكاری و دادپەروەری و یەكسانییە كە ئەمەیان لە دەقەكانی برایم ئەحمەددا بەرجەستە بووە.

هەشتەم: بلە و نەسەقی شیعری

 لەم بەشەدا، نووسەر جەخت لەسەر ئەو نەسەقانە دەكات كە پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان بە خاك و نیشتمان و نەتەوەوە هەیە، نەسەقەكانیش بریتین لە:
آ: نەسەقی سۆسیۆڵۆژی. نووسەر بۆ ئەم نەسەقە دەڵێت: (بریتییە لە رێبازی فیكری سیاسی كە لە بنچینەدا لە رێگەی دوو جەمسەرەوە لە دایك دەبێت، یەكەمیان، بە وێنەگرتنی كۆمەڵگا. دووهەمیان: بە رێبازگرتنی هەڵسەنگاندنی كۆمەڵگا». لە یەكەمیاندا برایم ئەحمەد وێنەی قەدەر و پەرتپەرتبوون و ناكۆكی و نیفاقی كوردمان بۆ دەگرێت. لە دووهەمیشیاندا ئەو وێنانە دەخرێتە نێو چوارچێوەی ڕێبازێكی فیكری و فەلسەفی كاركردنەوە، چونكە ناكرێت وێنەكان لە دەرەوەی سیاسەتێكی رێبازی كاركردن خۆیان نمایش بكەن. هەر لەبەر ئەمەشە بلە بە پێی رێبازەكانی سەردەم كە لە جیهانی عەرەبی و ناوچەكەدا كاریان لەسەر دەكرا پەنای بۆ ئەو رێبازە ئەدەبیانە بردووە كە خزمەت بە وێنەكانی دەكەن بە تایبەتی رێبازی ریالیزمی شۆڕشگێڕانە و سۆشیالیستانە.

ب: نەسەقی رۆشنبیری. بلە گەیشتۆتە ئەو راستییەی كە هەر تاكێكی كۆمەڵگا لە دەرئەنجامی كاریگەرییە رۆشنبیرییە دەرەكی و ناوەكییەكان دروست دەبن و دواتر بەشدار دەبن لە پڕۆسە گەورەكەی فیكری رۆشنبیریدا. واتە بلە ئەو یەقینەی لا دروست بووە كە هەوڵەكانی لە بواری شیعردا بە فیڕۆ ناچن، چونكە زۆربەی تاكەكان بە هۆی كاریگەرییەكانی سەردەمەوە، بەشدار دەبن لە پڕۆسە سیاسی و فیكرییەكەی. جگە لەمەش هەندێكجار ئەم نەسەقە بە شێوازێكی خۆڕسكی لەدایك دەبێت و تاكەكان خۆیان دەكەونە ئەو پرسیارەی كە بۆچی ژێر دەستەن یان بۆچی دەچەوسێنەوە!. لێرەشەوە چەند ئاستێك بەدەردەكەون وەك ئاستی ئایدیۆڵۆژی و رەوشتی و كەرەستەیی كە نووسەر سەرجەمیانی بە نموونەوە بەسەر كردۆتەوە.
ج: نەسەقی سروشتی. نووسەر دەڵێت: (مرۆڤ لە بنچینەدا بەشێكە لە سروشت وهەر لەوێوە بۆچوونەكانی لا دروست دەبێت و ئاوێتە و بەرجەستەشیان دەكات. بۆ نموونە ئاماژەی بە رووداوە نەخواستراوەكان دەكات كە لە چركە ساتێكی كتووپڕیدا بەدەردەكەون و تاكەكانیش وەك كارێكی سروشتی رووبەڕوی ئەو رووداوە دەبنەوە و هەوڵیش دەدەن چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزنەوە. ئەم هەڵوێستە خۆڕسكییە دەرئەنجامی ئامانجێكی پیرۆز دروست دەبێت كە سەرجەم تاكەكان بە جیاوازی فیكر و ئایدیاوە گرێ دەدات. برایم ئەحمەد ئەم جۆرە نەسەقە دەقۆزێتەوە و لە هەوڵی ئەوە دایە تاكەكان بەلای گوتارەكەیدا رابكێشێت، یان رۆشنبیریان بكات.
لە كۆتایدا نووسەر هەموو ئەو بۆچوون و تایتڵ و ناونیشانانەی كە لە كتێبەكەیدا هاتوون خستۆتە نێو بواری پراكتیكەوە و زۆر بە وردی و چڕی و لە ئاستێكی نوێخوازانەی رەخنەییدا كاری لەسەر كردوون. هەر لەبەر ئەمەشە راستەوخۆی دەڵێت: (ئەم كتێبە زۆر دوورە لە پیاهەڵدان، چونكە لەلایەكەوە برایم ئەحمەد پێویستی بە ستایش و پیاهەڵدان نییە و خۆی بۆتە حەقیقەت و دەقێكی سەردەم لەڕووی فیكر و سیاسەت و ئەدەب و رۆشنبیرییەوە، تەنانەت ناحەزەكانیشی ناتوانن ئەم مافەی لێ بسەنەوە یان داگیری بكەن. لەلایەكی تریشەوە رێبازی كاركردنەكە رێگە بە پیاهەڵدان و ستایش نادات، بەڵكو تەنها راستییە شاراوەكان بەدەردەخات كە تەنها خوێنەری بە ئەزموون و نموونەیی دەتوانن هەستی پێ بكەن)